پالئوژئومورفولوژی دوران دیرینه زیستی پالئوزوییک

پالئوژئومورفولوژی دوران دیرینه زیستی پالئوزوییک Paleozoic:

در ادامه مطلب به تشریح: فازهای کوهزایی پالئوزوییک و آب و هوای پالئوزوییک و پالئوزوییک تحتانی و پالئوزوییک فوقانی و پالئوزوییک در ایران می پردازم.

طول مدت این دوران 375 میلیون سال تخمین زده می شود و به شش دوره کامبرین (100 میلیون سال)، اردوویسین (60 میلیون سال)، سیلورین (40 میلیون سال)، دونین (50 میلیون سال)، کربونیفر (80 میلیون سال) و پرمین (45 میلیون سال) تقسیم می شود. سه دوره اول بنام پالئوزوییک تحتانی و سه دوره بعدی به نام پالئوزوییک فوقانی نامیده می شود.

جانوران و گیاهان معرف این دوران تریلوبیتها (در تمام طول دوران وجود داشته اند و در انتهای دوران نیز منقرض گشته اند)، آرکئوسیاتیده ها (کامبرین)، گراپتولیتها (سیلورین)، فوزولینها (پرموکربونیفر) و ماهیهای زره دار که حد واسط بین دوره های سیلورین و دونین هستند. علاوه بر آنها یکسری از موجودات نیز وجود داشته اند که در دورانهای بعدی تکامل بیشتری پیدا کردند و تا به امروز هم باقی مانده اند که شامل مرجانها، بازوپایان، پابرسران و تعدادی از دوزیستان (استگوسفالها) و خزندگان (ترومورف) که در دوران دوم از بین رفته اند.

از بین گیاهان این دوران می توان به سرخسهای دانه دار اشاره کرد که در دوران دوم از بین رفته اند و نیز تعدادی از آنها از جمله بعضی دم اسبیان و پنجه گرگیان، پتریدوفیتها، سیکاس و ژینگو نیز تا به امروز باقی مانده اند.

» فازهای کوهزایی پالئوزوییک:

دو فاز کوهزایی عمده در این دوران اتفاق افتاده است کالدونین و هرسینین. فاز کوهزایی کالدونین از دو مرحله اصلی تشکیل شده است: اول مرحله تاکونیک در حد واسط اردوویسین و سیلورین، دوم مرحله کالدونین در اواخر سیلورین. فاز کوهزایی هرسینین دارای 4 مرحله است: اول مرحله برتن بین دونین و کربونیفر، دوم مرحله سودت بین کربونیفر زیرین و میانی، مرحله آستورین بین کربونیفر میانی و بالایی و مرحله پالاتین بین پرمین و تریاس.

آب و هوای پالئوزوییک:

از نظر آب و هوا، دوران اول زمین شناسی بین دو دوره یخچالی قرار گرفته است. دوره یخچالی قدیم قبل از کامبرین و دوره یخچالی جدید همزمان با کربونیفر.

تشکیلات مربوط به دوران اول بسار متنوع بوده و دارای اختصاصات مخصوص به خود می باشند. زمین های این دوران تیره رنگ و از شیستهای تقریبا سیاه رنگ- ماسه سنگهای قرمز تیره و آهکهای سیاه رنگ تشکیل شده اند. منظره رسوبات دوران اول و اختلاف آن با سایر رسوبات تا حدودی مربوط به تکامل موجودات زنده است. به نظر می رسد که بعد از دوره یخبندان قدیم آب و هوا رو به گرم شدن بوده و در نتیجه هیچگونه آثار یخچالی در پالئوزوییک تحتانی دیده نمی شود. و برعکس حضور رسیف های مرجانی نشان دهنده آب و هوای گرم می باشند دیده می شوند. به علاوه در تشکیلات متعلق به این دوران آثار زیادی که نشان دهنده خشک بودن هوا می باشد دیده شده اند. رسوبات نمکی در کامبرین تحتانی سیبری و هند و سیلورین آمرریکای شمالی جزء همین آثار محسوب می شوند. در ابتدای این دوران کمبود موجودات آهک ساز مانند آرکئوسیاتیده ها مانع اصلی کمبود مواد آهکی محسوب می شود در حالی که پس از ظهور این سری جانوران از دونین به بعد شدت یافته و تشکیلات آهکی نیز بسرعت افزایش پیدا کرده اند. از طرفی دیگر چون زمین های پالئوزوییک تحتانی (کامبرین، اردوویسین و سیلورین) بصورت بیابان هستند، هیچ گونه آثار گیاهی و جانوری که بتواند از این رسوبات در مقابل با عوامل فرسایش دهنده زمین محافظت نماید وجود نداشته است و به همین جهت رخساره های زمینی در دریاهای پالئوزوییک تحتانی بسیار زیاد هستند در حالی که در پالئوزوییک فوقانی (دونین، کربونیفر و پرمین)قشری از گیاه زمین را می پوشانند. به همین علل پالئوزوییک تحتانی بیشتر از ماسه سنگ و شیست تشکیل شده در حالی که پالئوزوییک فوقانی عمدتا آهکی است.

پالئوزوییک تحتانی:

همانطور که قبلا اشاره شد، پالئوزوییک تحتانی شامل سه دوره می شود: کامبرین، اردوویسین و سیلورین. اختصاصات این دوران عبارتند از:

1) دیرینه شناسی:

-فقدان گیاهان زمینی که در اواخر این دوره ظاهر گردیده اند.

-فقدان مهره داران

-وجود همه دسته های بی مهره که بعضی ابتدایی بوده و برخی دیگر نسبتا تکامل یافته بوده اند.
-حضور گراپتولیتها در کامبرین فوقانی که موجودات مشخص کننده اردوویسین و سیلورین هستند.

2) جغرافیای دیرینه:

بررسی وضع زمین در پالئوزوییک تحتانی نشان می دهد که تشکیلات این دوره در دنیا در باریکه هایی از دریا که سپرهای پری کامبرین را از هم جدا یا آنها را احاطه می کردند، ته نشین گردیده اند.

در حد واسط بین دو مجموعه سپرهایی که قبلا اشاره شد، دریای بسیار وسیعی وجود داشته که جهت آن نسبت به وضع کنونی کره زمین عرضی می باشد. این دریا تتیس نامیده می شد.بین لرانسیا و فنوسارماسیا بزرگ ناودیس کالدونین وجود داشته که در آن در طول دوره سیلورین، حرکات کوهزایی شدیدی اتفاق افتاده است.در نتیجه این حرکات کوهزایی، رشته کوههای کالدونین بوجود آمده اند و با اتصال لرانسیا و فنوسارماسیا به یکدیگر خشکی اطلس شمالی را تشکیل داده اند.

در حاشیه بعضی از توده های خشکی امروزی به همان صورت در غرب آمریکای شمالی (بزرگ ناودیس کوردیلرن) در آمریکای جنوبی (بزرگ ناودیس آندن) و در شرق استرالیا (بزرگ ناودیس آدلائید) دریاهایی وجود دشته اند که باعث ایجاد رشته کوه های دوران اول می گردند.

پالئوزوییک فوقانی:

پالئوزوییک فوفانی شامل سه دوره دونین، کربونیفر و پرمین می باشد. حد زیرین آن به دگرشیبی کالدونین محدود گردیده و حد فوقانی آن با دگرشیبی هرسینین همراه است. اختصاصات این دوران عبارتند از:

1) دیرینه شناسی:

- از بین رفتن بعضی از دسته ها نظیر گراپتولیت ها که به این ترتیب حد پالئوزوییک تحتانی را از فوقانی بطور کامل تعیین می نمایند.

- ظهور و یا گسترش واقعی بعضی از دسته ها بعد از سیلورین مثل: گونیاتیت ها از آمونوئید (بی مهرگان)، استراکودرم و پلاکودرم (مهره داران)، سرخس ها، پنجه گرگیان و دم اسبیان )گیاهان(

- فقدان بعضی دسته ها که فقط در دوران دوم گسترش پیدا کرده اند مانند آمونیتها و بلمنیتها از بی مهرگان، ماهی های تلئوستئن، پرندگان و پستانداران و نهاندانگان از گیاهان.

2) جغرافیای دیرینه:

یکی از مهمترین تحولاتی که از نظر جغرافیایی طی پالئوزوییک فوقانی صورت گرفته است، ملحق شدن سپر لرانسیا به سپر فنوسارماسیا توسط رشته کوه های کالدونین می باشد که تشکیل خشکی واحدی به نام اطلس شمالی را داده است.

در دونین رشته کوهای کالدونین در شرایط آب و هوایی نیمه بیابانی شدیدا مورد فرسایش قرار گرفته و تشکیلات وسیعی از سنگهای تخریبی به وجود آورده است که سنگهای سرخ قدیمی نامیده می شوند. این واحدهای تخریبی شامل تناوب کنگلومرا، ماسه سنگ و شیست می باشد. رخساره های این سنگها نشانگر دخالت باد در زمان تشکیل آنها بوده است. در این دوره خط استوا از شمال غربی آمریکای شمالی و شمال شرقی اروپا می گذشته است و قطبین زمین در اقیانوس آرام و اقیانوس اطلس جنوبی واقع بوده است.

در کربنیفر پیشروی دریاها یکی از وقایع مهم محسوب می شود و بدین ترتیب روی تمام خشکی های موجود در آن زمان رسوبات آهکی تشکیل شده است. در همین زمان نخستین آثار در رشته کوه های هرسینین شروع به خارج شدن از آب نموده و باعث تشکیل رسوبات فلیش در گودالهای دریایی گردیده است. در میان رسوبات هرسینین، تشکیلات ذغال دار در کربونیفر میانی و بالایی شروع به انباشته شدن می نمایند. در این دوره به علت حرکت قطبین، خط استوا از جنوب اتازونی و جنوب اروپا می گذشته و محیط بسیار مناسبی برای رشد جنگلهای ذغالی بوده است.

آب و هوا در پرموکربونیفر در نقاط مختلف کره زمین کاملا متفاوت بوده است. آثار یخچالی در قسمتهای مختلف گندوانا و مجاورت کنونی آنها با تشکیلات ذغال دار دلیلی روشن هم بر تنوع آب و هوا و هم بر جدایی قاره گندوانا و نزدیک شدن مناطقی که سابقا از یکدیگر دور بوده اند است.
در پرمین تغییراتی حاصل شد که نتایج آن در دوران دوم و سوم نمود پیدا کرد و منجر به تشکیل کوه های آلپ گردید. در این دوره نیز با پیشروی دریا فقط بخشی از خشکی ها بیرون از آب باقی ماندند. محل قطبین در این دوره بر روی سطوح نصف النهاری حامل محور قطبهای کنونی زمین واقع بوده و محل قطبین زمین بر حسب اندازه گیری هایی که صورت گرفته در محل 100 درجه طول شرقی و 40 درجه عرض شمالی بوده است. بنابراین خط استوا از جنوب شرقی آمریکای شمالی، جنوب غربی اروپا و شمال شرقی آفریقا می گذشته است.

پالئوزوییک در ایران:

در طی پالئوزوییک نیز فعالیتهای آتشفشانی اسیدی و تزریق توده های آلکالن در پوسته ادامه داشته است. در کامبرین در منطقه جام توده بازیک در آوج توده دیابازی نفوذ کرده اند. در اردوویسین ماکو فوران اتشفشان داسیت و آندزیت و در ماسوله فورانهای اسپیلیتی و در سیلورین گدازه های ملافیری و بازلتی در ماسه سنگهای لالون نیور گزارش گردیده اند. وجود گدازه های ملافیری و بازالتی در قاعده سازند جیرود، خوش ییلاق و... ناشی از حرکات کششی بوده است. با کوهزایی هرسینین در کربونیفر، دریای بین گندوانا و اوراسی (پالئوتتیس) بسته شد و بر اثر این کوهزایی بخش مهمی از اروپا از آب خارج شد.

تشکیلات پالئوزوییک در ایران با رخساره های متنوعی مشخص می شود. جنس بیشتر رسوبات در این دوره ماسه سنگ، آهکهای دولومیتی و سنگهای گچ و نمک است. واحدهای نمکی هرمز، سازندهای زاگون و لالون (ماسه سنگی)، میلا (آهکی و دولومیتی)، مبارک (آهکهای سیاه رنگ) و... نمونه هایی از این رخساره ها هستند.