نقش حرکت توده ای مواد در زمین ریخت شناسی

نقش حرکت توده ای مواد در زمین ریخت شناسی:

» تکتونیک ثقلی

» رده بندی حرکت توده ای مواد

» موقعیت حرکت توده ای

» دلایل حرکت توده ای مواد

حرکت توده ای مواد:

این فرایند به جدا شدگی و حمل و نقل رو به پایین مواد خاکی و سنگی تحت تأثیر نیروی جاذبه گفته می شود. لغزش یا جریان توده ای مواد، به موقعیت آنها و نیروی جاذبه وابسته است. اما حرکت تودهای مواد با حضور آب، یخ و هوا تشدید می شود. خزش آرام رو به پایین خاک و خرده سنگ ها و همچنین حرکت سریع و لغزش های زمین در مقیاس بزرگ و در مسافت های طولانی هر دو جزء حرکت توده ای مواد محسوب می شوند.

تکتونیک ثقلی: ارتباط بین تخریب توده ای مواد و فعالیت های تکتونیکی نسبتا روشن است. از گسل ها به عنوان یک عامل تکتونیک ثقلی می توان نام برد. مناظر ژئومورفولوژیکی با فعالیت های تکتونیک ثقلی، بسیار بزرگتر از مناظری هستند که معمولابازمین لغزها و سایر اشکال تخریبی توده ای مربوط می شوند.

رده بندی حرکت توده ای مواد:

معمولا رده بندی زمین لغزهاو پدیده حرکت توده ای مواد یابر اساس نوع حرکت آنها (لغزش،جریان وسنگینی مواد) یا براساس سرعت حرکت و مقدار آب (مواد سنگی به صورت خشک یا مواد زمینی با نسبتهای متغییر ازآب ویخ) صورت می گیرد. البته در همه حال جاذبه عامل اصلی حرکت است.

الف)حرکت قائم: با عنوان جابجایی قائم دو نوع حرکت را می توان مشخص کرد. یکی سقوط مواد خاکی از سطح صخره و دیگری فرو نشینی به دلیل حرکت مواد تحت الارضی است. فرو نشینی یا فرورفتن زمین مثل ریزش سقف غارهای زیر زمینی باعث ایجاد پستی و بلندی های به نام کارست می شود. حالت دیگری از نشست زمین می تواند نتیجه از دست دادن مایعات در مواد نفوذپذیر باشد.

ب)حرکت جانبی: حرکت جانبی مواد تحت عنوان دو نوع حرکت یعنی لغزش و پراکندگی مواد صورت می گیرد. لغزش یک حرکت انتقالی است که معمولا در امتداد یک سطح افقی یا یک شیب ملایم اتفاق می افتد و پدیده پراکندگی مواد عبارت است از حرکت جانبی یک سری از تخته سنگ ها به شکلی که از یک مرکز دور شده اند.فرق بین پدیده پراکندگی تخته سنگ ها و پدیده لغزش مواد این است که پدیده پراکندگی شامل تعداد زیادی از تخته سنگ ها می شود و در آن سطح لغزش مشخصی وجود ندارد.
در این دسته انواع خمش پذیری قرار دارد. طی این پدیده روی دامنه تپه ها پوششی از بخش های رسوبی حرکت می کنند. در همین حال رسوبات طبقه زیرین این پوشش نیز به طرف دره می خزند. در یک منطقه خمش پذیر دامنه تپه ها به عنوان محور تاقدیس و خود دره ها در حکم محور ناودیس مطرح می شوند.در حالت گسترش جانبی مواد در جهت دور از مرکز آن باعث ایجاد اشکال گرابن می شود که تشخیص این دو پدیده خمش پذیری انحنایی و تغییر وضعی مشکل است. گسترش سریع مواد ممکن است درنتیجه عدم استحکام مواد بوسیله امواج لرزه ای صورت گیرد.

ج) حرکت مورب: در این حرکت مواد به سمت پایین شیب دامنه و در جهت دور شدن از نقطه اولیه صورت می گیرد و وقتی آن را با حرکت جانبی مواد مقایسه می کنیم، مشاهده می کنیم که نیروهای جاذبه به مقدار بسیار زیادتری در آن دخالت دارند. سه نوع حرکت تحت این نوع طبقه بندی به عناوین خزشی، لغزشی و جریانی دیده می شود که در آنها افزایش سرعت حرکت معمولا از نوع اول یعنی خزش به طرف نوع جریانی وجود دارد. خزش حرکت رو به پایین مواد زمین است که به طور آرام و آهسته وغیر قابل محسوس تحت تاثیر نیروی جاذبه صورت می گیرد.به طور نسبی وجود مقادیر کم آب و یخ باعث خزش می شود و خزش ها شامل:

خزش خاک: که حرکت خاکها به صورت یک سیال چسبنده یاشکل پذیر است و بیشترین حرکت در قسمت های نزدیک به سطح خاک صورت می گیرد.

خزش سنگی عبارت است از حرکت سنگ روی سنگ. اگر یک قطعه سنگ روی یک سطح درزه دار یا یک لایه شیب دار قرار بگیرد در این صورت حرکت سنگ بر اثر انقباض و انبساط سنگ و بر اثر گرما یا سرما حاصل می شود.

پدیده لغزش: لغزش مواد آواری و لغزش و جابجایی خاک عبارتند از جدائی مواد زمینی در طول سطح لایه بندی یاپیشانی هوازده یا هر ناحیه کم مقاومت دامنه ای که با لغزش های بعدی توده ای مواد به سمت پایین دامنه همراه است.

حرکت جریانی: در تمام انواع حرکت توده ای که قبلا بیان شد، آب، هوا و یخ نقش کوچک یا متوسطی ایفا می کند.

اما در جریان مورب عامل به حرکت درآورنده نقش خیلی مهمی دارد. و از انواع این نوع حرکت می توان به یخچال سنگی و سولی فلوکسیون (حرکت خاک محتوی آب حاصل از ذوب یخ) و همچنین ژلی فلوکسیون هنگامی اتفاق می افتد که اشباع خاک از آب کامل باشد و جریان های گلی نتیجه وجود مقدار زیادی آب است و این جریانها نیاز به سه شرط دارد:

1) پوششی از خاک واریزه ای یا دره گوه ای شکل پر شده از مواد واریزه ای

2) شیب تند دامنه

3) رطوبت کافی برای به جریان درآمدن خاک

بهمن های سنگی به حرکت توده ای مواد با سرعت های بالا گفته می شود.

موقعیت حرکت توده ای

حرکت توده ای براثر نیروی جاذبه در هر جایی می تواند رخ دهد. اما عمده ترین محل های حدوث آن محل های با برجستگی های زیاد، محل های با سنگ های خرد شده، محیط های با بارش فراوان و فعالیت تکتونیکی است. در یک ناحیه معین حرکت توده ای مواد می تواند با تنوع ساختمانی و سنگ شناسی مرتبط باشد.برای مثال رخنمون های شیستی از رخنمون های ماسه سنگی برای این پدیده مستعدتر هستند. لایه های سنگی که به سمت صخره شیب دارند نسبت به لایه هایی که به داخل صخره شیب دارند برای این پدیده مناسبترند. هوازدگی و خصوصیات سنگ از عوامل مهم در تعیین فرکانس و نوع حرکت توده ای مواد می باشد. دورگین در سال 1977، چهار مرحله هوازدگی را مطرح می کند:

1) مرحله ای که سنگ سالم بوده و هیچ گونه آثار تجزیه ای در آن دیده نمی شود. این سنگ ها بیشتر در معرض فروافتادگی و لغزش های سنگی هستند.

2) مرحله ای که بخش های سطحی سنگ تجزیه شده ولی مغزه آن هنوز سالم است. این مرحله با ریزش و سقوط بهمن وار خرده سنگ ها مشخص می شود.

3) مرحله ای که هوازدگی منجر به فساد سنگ شده و آن را به قطعات ریز تقسیم می کند که جریانهای واریزه ای را در این مرحله مشاهده می کنیم.

4) هوازدگی منجر به ایجاد موادی می شود که با سنگ اصلی از نظر ماهیت مغایرت دارد که حرکت های توده ای بیشتر در این نواحی دیده می شود.

دلایل حرکت توده ای مواد

اول: عواملی که در افزایش نیروهای برشی موثر باشند، که از این جمله می توان به جابجایی تکیه گاه جانبی(فرسایش بر اثر رودخانه ویخچال، عمل امواج، هوازدگی، لغزش یا گسل خوردگی)، اضافه شدن بار دامنه ای (افزایش وزن بر اثر بارندگی،برف، پوشش گیاهی، تجمع مواد واریزه ای در پای دامنه)، جابجایی لایه های تحتانی که نقش تکیه گاهی دارند(انحلال در عمق و کارهای معدنی و کم شدن لایه های تحتانی رسوبی)

دوم: عواملی که منجر به تقلیل مقاومت برشی می شوند که از این جمله می توان به هوازدگی و دیگر واکنش های فیزیکوشیمیایی، تغییرات در نیروهای موجود در بین دانه ها، تغییرات در ساختمان(شکاف برداشتن شیل ها و وارفتگی ساختمان لس ها) و حفاری زمین توسط حیوانات و یا فساد ریشه گیاهان.

منبع: پایگاه علوم زمین