نقش یخچال در فرسایش و ژئومورفولوژی زمین

لسها:

دو نوع لس در طبعیت وجود دارد یکی لس های واقعی است که از واکنش های یخچالی وحمل باد با رخساره قبل از یخچالی بدست می آید و دیگر لسهای بیابانی که منشاء آنها کاملا مشخص نیست.

لسهای یخچالی از قطعات کوارتز دار زمینهای یخچالی حاصل و به وسیله جریانهای رودخانهای –یخچالی به طرف دشت های پائین حمل شده اند سپس به وسیله وزش بادهای طوفانی به طرف بیرون از پهنه یخی حرکت کرده و رسوبات وسیعی را تولید می کند

لس های بیابانی :لسها در بیابانهای ماسه ای پیدا نمی شوند اما بصورت قطعاتی نزدیک حاشیه بیابانها یا بصورت صفحات نازک در محل های دور از بیابانها به وجود می آیند.

یخرفتهای برفی :

حمل برفهای انباشته شده به وسیله بوران، پدیده خزش وپدیده جهش صورت می گیرد. پدیده بوران یا تعلیق آشفته مهمترین مکانیسم حمل برف را شامل می شود ودر این حال حرکت یخ بصورت یک آئروسل می باشد.

یخچالها:

یخچال را می توان نوعی سیستم رسوبی در نظر گرفت که در پاسخ به کاهش یا افزایش نیرو ماده در آن تجمع یافته،حمل می شود یا رسوب می کند:

در حرکت یخچال سه گروه فرایند دخالت دارند که به طور قراردادی آنها را تغییرشکلهای درونی،لغزش قاعده وتغییر شکلهای بستری می خوانند. سرعت اکثر یخچالها در طی بیشتری از مسیرشان 3تا 300متر در سال است ولی این سرعت در دامنه های یخی پر شیب به 1تا2 کیلومتر درسال می رسد. در خصوص ژئو مورفولوژی یخچالها به این مطالب دست می یابیم

1) ضخامت یخ نقش مهمی در انواع فرسایش و رسوبگذاری دارد. فرسایش دریک نقطه به افزایش میزان اصطکاک در آن نقطه و میزان مواد بستگی دارد.

2) نفوذپذیری بستر در نفوذ آبی که در کف یخچال تحت فشار است اهمیت زیادی دارد و در نتیجه سبب تجمع مواد تخریبی می شود.

3) بر اثر کشش ذرات جور شدگی ناهمگن بوجود می آید که در خصوصیات رسوبهای یخچالی موثر خواهد بود.

انواع یخچالها :

سه نوع اصلی و مهم یخچالها بر مبنای اهمیت نسبی حجم یخ و ماهیت توپو گرافی آنها تشخیص داده می شود

الف)پهنه ها یا کلاهکهای یخی که به شکل گنبد هستند بر سطح توپوگرافی بخش زیربنائی منطقه یخی قرار دارند،شعاعهای یخی از قسمت مرکزی به صورت صفحه ای به سمت خارج امتداد دارد این پهنه های یخی در نزدیکی یا مجاورت سطح بیرونی گنبد ذوب شده به صورت جریانی در بخش انتهائی و بر سطح زمین قرار می گیرند اختلاف بین یک پهنه یخی و یک کلاهک یخی در اندازه آنهاست،بدین معنا که کلاهک یخی معمولا مساحتی کمتر از 50 هزار کیلومتر مربع را اشغال می کند در صورتی که پهنه یخی مساحت بیشتری را در بر می گیرد.

ب)جریان یخچالی: بر خلاف پهنه یخی یا کلاهک یخی،جریان یخچالی به شدت تحت تاثیر توپوگرافی منطقه است. این نوع از یخچالها مختص کوههای با شیب تند هستند. و ممکن است در نواحی قطبی یا در هر قسمت دیگری از کره زمین قرار گرفته باشند.

ج)فلات یخی:در اصل پهنه یا کلاهک یخی شناوری است که کم و بیش با عوارض توپوگرافی کنترل می شود. این فلات بر خلاف یخچالهای دیگر با بستر هیچ اصطکاکی ندارد.و یخ آزادانه می تواند پهن وگسترده شود.

د)یخ یخچالی:برف متراکم در هر محل الزاما? دچارتغییرات می شود و بر اثر آن یخ یخچالی ایجاد می شود. اصطلاح فیرن به برفی اطلاق می شود که از مرحله ذوب تابستانی مصون مانده سپس مرحله تغییر شکل در آن شروع شده است. وقتی عمل فشردگی یخ به حدی برسد که حبابها ی مجزای هوا در آن پدید آید. فیرن به یخچالی تغییر شکل می دهد. به محض شکل گیری یخ واکنش آن کاملا به درجه حرارت یخ بستگی خواهد داشت. اگر یخ در زیر نقطه فشار ذوب قرار داشته باشد به عنوان یخ سرد یا یخ قطبی شناخته می شود.دیگر اینکه یخ به اندازه کافی به نقطه فشار ذوب نزدیک وحاوی مقداری آب است که به آن یخ گرم اطلاق می شود.

یخ سرد در دو حالت تشکیل می شود در حالت اول،فیرن در محیط های که آب وهوای بسیار سردی دارند،انباشته می شود واین نوع یخ را ایجاد می کند حالت دوم ایجاد یخ سرد بر اثر سرمای زمستانی موجود درلایه های سطحی یخچال است.این نوع یخ سرد در سطح تمامی یخچالهای زمستانی وجود دارد .یخ گرم وقتی ایجاد می شود که حرارت کافی برای بالا بردن درجه حرارت یخ نسبت به درجه حرارت ذوب فشاری وجود داشته باشد

ترکیبات یخ گرم وسرد در دو وضعیت اصلی متبلور می شوند:

الف_ یخچالهای که کلا" حاوی یخ سردند

ب_ یخچالهای که هم یخ سرد و هم یخ گرم دارند ویخ گرم روی یخ سرد قرار گرفته است.

فرسایش یخچالی :

همزمان با حرکت یخ و مواد تخریبی همراه آن چشم انداز سطح زمین تغییر می یابد. شکلهای که اساسا" توسط فرسایش یخچالی ایجاد شده باشند نسبتا" کم هستند و شامل دو گروه برآمدگیها و فرو رفتگیها می شوند. که گروه برآمدگیها به دو دسته، که اولی درامتداد جریان و شامل اشکال پشت نهنگی و دروملین سنگی می شود و دومی به طور بخشی در امتداد جریان که شامل اشکال پشت گوسفندی می شود.

فرو رفتگیها نیز به دو دسته که اولی در امتداد جریان مانند شیارهای یخچالی و دومی به طور بخشی در امتداد جریان که شامل حوضه یا محوطه سنگی می شود.

-عوارض پشت نهنگی : این عوارض ازدهها تا صدها متر ارتفاع دارند و شامل برامدگیهای هستند که سطح آنها صاف شده است وبعضی اوقات ممکن است شیب اطراف آنها به 40 درجه نیز برسد و در جائی که ضخامت یخ زیاد است و حرکت کندی دارد دیده می شوند.

-دروملینها : اشکال بزرگتری هستند که به شکل مخروطی ظاهر می شوند و جهت جریان جریان را بیشتر حفظ می کنند.در دروملینها نسبت طول به عرض برابر 4 به 1 است.و ارتفاعشان از 5 تا 50 متر فرق می کند وطولشان از 10 تا 3000 متر متفاوت است آنها به گونه ای هستند که در قسمت بالا حالتی منحنی دارند ودر طرف مقابل کم کم باریک می شود.

- تپه های یخی پشت گوسفندی : گروهی از عوارض هستند که تا اندازه ای در امتداد جریان یخ بوده و معمولا به عنوان علائم فرسایش یخچالی در نظر گرفته می شوند این عوارض تپه های کوچک نامتقارنی را شامل می شوند که یک طر فشان به آرامی بالا آمده و طرف دیگرشان پر شیب وغالبأ پرتگاهی است همچنین اندازه آنها متفاوت است و آنهای که اندازه 1متری دارند به شکل محدب دیده می شوند.در این حالت سطحشان صاف شده و درز وشکافهای کاملآ مشخص در رأس آ نها دیده می شود عرض تپه های یخی پشت گوسفندی بزرگ ممکن است به چند صد متر برسد.

-شیارها : تعدادی از فرورفتگیها هستند که از جریان یخ ناشی می شوند و ممکن است طول آنها به12 کیلومتر هم برسد همچنین عرضی به اندازه 100 متر و عمقی برابر 30 متر دارند. اندازه این حوضه ها شاید از چند متر تا چند صد کیلومتر متفاوت باشد در کناره این حوضه ها علائمی وجود داردکه نشان دهنده یخ در آنهاست ویژگی اصلی آنها وجود یا عدم وجود ناهمواری و عمق ذیاد آنهاست.

- تیلها:مواد تخریبی هستند که توسط یخچال رسوب می کنند.فرایند های دخیل در آزادسازی مواد تخریبی،وضعیت این مواد را هنگام رسوبگذاری روشن می کند این فرایندها به دو دسته اولیه و ثانویه تقسیم می شوند، فرایند های اولیه در ماهیت رسوب به طور مستقیم دخالت دارندو فرایند های ثانویه سبب تغییر شکل رسوبها می شود. تیلهای ذوبی موادی هستند که در نتیجه ذوب به دو صورت ایجاد شده اند این تیلها یا مستقیما" از آزاد شدن مواد تخریبی از یک توده ساکن یا بر اثر ذوب توده یخی محتوی مواد بوجود می آیند. تیلها دارای جهت یافتگی خاصی می باشد.

-اسکرها :رسوب رودخانه های اندکه قبلا" در زیر یخچالها وجود داشته اند، آنها بصورت پشته های سینوسی ظاهر می شوند و نیمرخ طولی منظمی دارند ارتفاعشان از چند متر تا دهها متر و طولشان کمتر از یک کیلومتر تا صدها کیلومتر متغیر است.

منبع: پایگاه علوم زمین